Ο αντικομφορμισμός, η μη συμμόρφωση δηλαδή με τις νόρμες και το κατεστημένο, η άρνηση των καθεστωσών αρχών, πρακτικών και συμπεριφορών αποτέλεσε γνώρισμα πολλών καλλιτεχνών που όρισαν την εποχή τους, δημιούργησαν ρεύματα και επηρέασαν την καλλιτεχνική – και όχι μόνο - δημιουργία σε βάθος χρόνου. Η ίδια όμως ανυποταγή έγινε πολλές φορές και ο βασικός λόγος που κάποιοι δημιουργοί χαρακτηρίστηκαν ως εκκεντρικοί, αναίτια προκλητικοί ή απλώς τρελοί.
Μήπως τελικά ότι δε μπορούμε πραγματικά να καταλάβουμε είτε το χαρακτηρίζουμε ως ιδιοφυές, είτε το «λιθοβολούμε» ως προσβλητικό;
Ο Salvador Dali αποτελεί μια κλασική περίπτωση καλλιτέχνη που εγείρει συζητήσεις και διαφωνίες για την αξία του έργου του. Μπορεί να θεωρείται από τους κορυφαίους εκπροσώπους του Σουρεαλισμού, όμως ούτε αυτή η αναγνώριση δεν έχει σταθεί ικανή να σταματήσει τις φωνές εκείνες που αναρωτιούνται, αν τελικά τα έργα του ήταν πραγματικά ιδιοφυή, εκκεντρικά προϊόντα ενός συστήματος και μιας συγκεκριμένης κοινωνικής συγκυρίας ή το αποτέλεσμα ενός νοσηρού και σχιζοφρενούς μυαλού.
Η αλήθεια είναι ότι ο Dali για να φτάσει στην κορύφωση της δημιουργίας του υπήρξε ουσιαστικά αντικομφορμιστής. Ξέφυγε από όσα διδάχθηκε στην Ακαδημία των Τεχνών της Μαδρίτης κι αρχίζει να έρχεται σε επαφή με κινήματα που δειλά-δειλά έκαναν τα πρώτα βήματά τους στην Ευρώπη της δεκαετίας του ‘20 και του ‘30. Έρχεται σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Ελυάρ, ο Πικάσο και ο Λόρκα, γνωρίζει τον Ντανταϊσμό και τις θεωρίες του Φρόυντ και τελικά καταλήγει στο Σουρεαλισμό, που συγκεντρώνει πολλά από τα χαρακτηριστικά εκείνα που το ανήσυχο πνεύμα του ταλαντούχου ζωγράφου αποζητά για να εκφραστεί. Ο Dali χαρακτήριζε τα έργα του ως «χειροποίητες ονειρικές εικόνες» και πραγματικά έτσι φαντάζουν στα μάτια των περισσότερων από εμάς. Ποια είναι όμως τα όνειρα που απεικονίζουν οι αναμφίβολα εμπνευσμένες εικόνες του;
Στο σημείο αυτό ακριβώς βρίσκεται η ένσταση όσων κριτικάρουν το έργο του Dali. Στο ότι δηλαδή, ενώ βρέθηκε στο κέντρο της άνθησης του σουρεαλισμού, που παρότρυνε τους θιασώτες του σε μια βουτιά στο ασυνείδητο, για να έρθουν στην επιφάνεια όλα εκείνα που θα οδηγούσαν στην αναθεώρηση των αξιών και θα άλλαζαν προς το καλύτερο και το ουσιαστικότερο τη σκέψη και τη ζωή των ανθρώπων, ο ίδιος το μόνο που έκανε ήταν να βυθιστεί στο ασυνείδητο για να βρει βήμα έκφρασης ο υπερφίαλος και παρανοϊκός εαυτός του.
Και μπορεί πάντα η καλλιτεχνική δημιουργία να αποτυπώνει κομμάτια του ψυχισμού του δημιουργού, όμως πραγματική αξία αποκτά όταν ακουμπά στη συλλογική συνείδηση και γίνεται μεγαλύτερη από το Εγώ του καλλιτέχνη. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Dali έφερε στην επιφάνεια του σιωπηλά ομολογημένους φόβους του κοινού ανθρώπου, άλλοι ότι περιστρεφόταν γύρω από τους προσωπικούς του δαίμονες.
Στη συντήρηση της κριτικής αυτής και της αμφισβήτησης του αυθεντικού αντικομφορμικού του χαρακτήρα, μεγάλο ρόλο έπαιξε η υπερ-έκθεσή του στη δημοσιότητα και η συνεχής πρόκληση βάσει της οποίας κινήθηκε. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι όχι μόνο δημιούργησε αλλά και έζησε σουρεαλιστικά. Όμως περιστατικά όπως αυτό του Δεκεμβρίου του 1955 όταν και γέμισε τη Ρολς Ρόις του με 500 κιλά κουνουπίδια και ταξίδεψε από την Ισπανία στο Παρίσι δε μπορούν να αποκωδικοποιηθούν ακόμα και από τα πιο ανοιχτά μυαλά της εποχής. Ο λόγος που το έκανε; Όπως εξήγησε αργότερα σε ένα ακροατήριο 2.000 ατόμων, ήταν επειδή «τα πάντα καταλήγουν στο κουνουπίδι». Τρία χρόνια αργότερα σε αμερικανό δημοσιογράφο υποστήριξε πως τον προσείλκυσε η «λογαριθμική καμπύλη» τους.
Στο «θαυμαστό κόσμο» του Salvador Dali το Εγώ του άφηνε λίγο χώρο για άλλες παρουσίες. Ίσως η μοναδική που μπόρεσε να διεισδύσει και να μείνει σ αυτόν για πάντα ήταν η σύντροφός του Γκαλά. Ο ίδιος έλεγε για την Γκαλά: «Αγαπώ τη Γκαλά περισσότερο από τη μητέρα μου, περισσότερο από τον πατέρα μου, περισσότερο από τον Πικάσο και ακόμη περισσότερο από το χρήμα». Η σχέση με τη γυναίκα του που ήταν πέρα από όρια και κοινωνικές συμβάσεις επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη ζωή και το έργο του. Προϊόντος του χρόνου το χρήμα και η δύναμη ήταν η απαρχή της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Dali μέσα από προγραμματισμένες και στοχευμένες επιλογές. Και όλα αυτά ζώντας μέσα σε μια σεξουαλική παράνοια και μια μόνιμη προσπάθεια ικανοποίησης των υλικών κυρίως αναγκών της Γκαλά.
Έχω την αίσθηση πως όσο κι αν παραθέσουμε στιγμές και πτυχές της ζωής και του έργου του, ασφαλή συμπεράσματα και μια τελική ετυμηγορία για το αν υπήρξε ένας ιδιοφυής αντισυμβατικός ή ένας ταλαντούχος αλλά και διαταραγμένος ψυχικά καλλιτέχνης δε μπορούν να εξαχθούν. Ίσως και να μην έχει νόημα τελικά. Ίσως τελικά η ρητορική και των δυο πλευρών να είναι ο πραγματικός θρίαμβος αλλά και η παρακαταθήκη του καλλιτέχνη. Γιατί μέσα από τέτοιες αναζητήσεις η τέχνη αναζωογονείται και μεταλλάσσεται συνεχώς, έτσι προχωρά μπροστά αποβάλλοντας τα φθαρμένα υλικά και αντικαθιστώντας τα με νεότερα.
Όσο για τον Dali….θα έλεγα πως αν μπορούσε να δει την αναγνώριση που κέρδισε και συνεχίζει να κερδίζει το έργο του μάλλον θα χαμογελούσε αλαζονικά. Όμως τελικά νομίζω πως ακόμα κι ένας άνθρωπος που έζησε τη ζωή του τόσο αντισυμβατικά, τελικά δε μπόρεσε να νικήσει έννοιες και δυνάμεις που είναι πάνω από την ανθρώπινη φύση και την ορίζουν είτε το θέλουμε είτε όχι. Μπορεί στα έργα του να εστίαζε ιδιαιτέρως στη σχετικότητα του χρόνου και κατά κάποιον χρόνο να τον «κορόιδευε» με τα ρολόγια που έλιωναν μπροστά στη θέρμη των συναισθημάτων του, όμως οι τελευταίες λέξεις που είπε πριν πεθάνει («πού είναι το ρολόι μου;») μοιάζουν σα μια απέλπιδα προσπάθεια να μείνει δεμένος με τα φυσικά όρια τούτου του κόσμο, όσο αν κι έζησε θεωρώντας πως θα είναι αθάνατος γιατί μια μεγαλοφυΐα δε δικαιούται να πεθάνει.
